Vào hầm mộ kỳ lạ nhất thế giới
Sân bay Palermo mang tên là Falcone-Borsellino. Người Sicily dường như không thích nói chuyện về những thành viên Mafia với người lạ tại đây. Sicily là một nơi bí mật. Bạn có thể cảm nhận nét thanh bình của những tuyến phố kiểu Ba-Rốc ở Palermo, nơi từng bị bom tàn phá nặng nề vào năm 1943, các lực lượng quân Đồng Minh đã đổ bộ xuống đây nhưng không càn quét các cung điện cổ kính, một nơi từng được ngụ cư bởi các dân tị nạn người Bắc Phi. Palermo vẫn giữ trọn vẹn nét đẹp, tươi tắn song cũng đầy vẻ nam tính của nó. Lịch sử của Sicily là một nơi ẩn chứa những mối tình lãng mạn như bất kỳ nơi nào khác ở Châu Âu cũng như là nơi định cư của những nông dân bần cùng nhất trong thế giới phương Tây.
Trong suốt hàng thế kỷ, những bần nông đã vật lộn giữa khổ cực, đau thương và chút ít hạnh phúc để kiếm cơ may sinh tồn. Ở Sicily, máu đã đổ xuyên suốt nhiều thế kỷ. Chủng viện Capuchin ở Palermo là một toà nhà kín cổng cao tường và ẩn giấu vô vàn bí mật bên trong những bức tường đá nặng nề, lạnh lẽo. Chủng viện nằm trên nền một quảng trường yên tĩnh, sát cạnh một nghĩa địa cổ, vào năm 1992, bọn mafia đã chạm mặt với quan toà Borsellino. Bên ngoài cánh cửa, nhồi trong một góc phố, vài người bán hàng rong đang rao bán những tấm bưu thiếp và sách hướng dẫn; bên trong, một tu sĩ đang ngồi sau một cái bàn, bán vé và bưu thiếp cho khách vãng lai. Ngày chậm dần trôi qua.
Xác ướp cô bé xinh đẹp có đôi mắt mở
Chúng tôi đi xuống cầu thang, băng qua pho tượng Đức mẹ Sầu Bi là đến cánh cửa dẫn vào khu hầm mộ, phòng đợi của người chết. Nơi đây rất rộng lớn, với trần mái vòm cao và những hành lang rộng rãi tại góc phải của hầm. Không gian trong hầm mộ khá mát mẻ, ẩm ướt và tràn ngập một thứ mùi chua của các loại gia vị bị mục nát và vải liệm thối rữa. Các cửa sổ được lắp đặt cao và khuyếch tán ánh sáng mặt trời tạo thành một thứ màu sắc nhợt nhạt.
Để tăng thêm độ chiếu sáng, người ta đã lắp đặt thêm các bóng đèn huỳnh quang. Treo la liệt trên các vách tường là xác ướp của gần 2000 người quá cố. Họ được cho mặc những bộ y phục thượng hạng nhất có từ lúc sinh thời, những bộ quần áo gợi lại bản chất trần thế của người quá cố. Tại Châu Âu, làm khô và bảo quản xác ướp là một mối quan hệ đặc biệt đối với người Sicily, chỉ có ở nơi đây, quan hệ giữa người sống và người quá cố là đặc biệt mạnh mẽ.
Không ai biết có bao nhiêu xác ướp được lấy từ các khu hầm mộ và được chôn lại trong các nghĩa địa bởi những vị linh mục vốn có quan niệm về sự sống sau khi chết. Hiện tượng này làm trỗi dậy một câu hỏi tức thì: Tại sao người dân nơi đây lại làm hết sức để bảo vệ xác chết? Tại sao họ lại triển lãm các xác chết đang bị mục nát? Ở phương Tây, người ta không thường nhìn thấy các xác chết, thế nhưng những cái xác ở Palermo lại đặc biệt và rất thần bí. Ấn tượng với tôi là hàm răng các xác chết đều mở rộng, lặng lẽ, hàm răng mục nát nhưng lại có vẻ cười toe toét, các hốc mắt nhìn chằm chằm vẻ chán chường, từng mảng da cứng bám trên gò má đã teo tóp lại và các khớp ngón tay bị viêm khớp.
Đầu các xác ướp nghẹo về một bên vai, chậm dần các xác ướp sẽ đổ gục xuống với một nỗ lực bắt chước từ cuộc sống trong quá khứ. Các hành lang trong khu hầm mộ được tách biệt giữa không gian dân gian và tôn giáo, người quá cố có thể là bác sĩ, luật sư và vài binh sĩ…được liệm trong bộ y phục như lúc họ sinh thời. Thêm nữa cách ăn mặc trên các xác ướp cũng thể hiện một nét văn hoá thời trang cực kỳ sinh động. Gần đó có một nhà nguyện là nơi dùng để đặt xác các thiếu nữ đồng trinh. Khi họ được đặt ở đây, họ phải là biểu tượng của sự thanh khiết trong khối xác ướp đang phân rã.
Và có một nhà nguyện nhỏ nơi dành để chứa các xác ướp trẻ sơ sinh. Các xác ướp hài nhi được cho mặc váy yếm trong như những con búp bê sống. Bước vào trong hầm mộ cho phép bạn thoải mái quan sát các xác chết và người quản lý hầm mộ sẽ buộc bạn phải trả một khoản tiền lệ phí nhỏ. Tuy nhiên có những tấm biển cảnh báo bạn nên tôn trọng những người quá cố và không được chụp ảnh, song người quản lý sẽ bán những bức ảnh tại đây làm món quà kỷ niệm cho chính bạn. Không rõ hầm mộ Capuchin ở Palermo được xây dựng cho một mục đích tôn giáo hay văn hoá nhưng chắc chắn một điều rằng nó là địa điểm du lịch hết sức nổi tiếng.
Một di sản văn hoá ướp xác thần bí và lâu đời
Xác ướp đầu tiên và lâu đời nhất tại Palermo là của một tu sĩ tên là Silvestro da Gubbio, đã có mặt ở đây từ năm 1599. Phần lớn các xác ướp khác có từ thế kỷ 19. Lúc bắt đầu, hầm mộ tại chủng viện Capuchin là nơi an táng xác ướp của các tu sĩ và linh mục. Thời gian trôi qua, các chức sắc tôn giáo đã dần được thay thế bằng xác ướp của những nhà hảo tâm và thành phần qúy tộc. Không ai rõ chính xác khi nào thì người ta nảy sinh ra quy trình ướp xác, rất có thể đã có một cơ hội nào đó khi một cái xác bị để quên trong khu hầm mộ dưới những điều kiện không khí mát mẻ và nội thất bằng đá vôi xốp đã tạo nên một kiểu khô tự nhiên khiến cho xác người dần khô lại và phải mất một thời gian rất lâu mới dần dần thối rữa.
Xác ướp đã ngủ yên hàng nghìn năm dưới đất sâu bị đánh thức
Sau đó có cả một hệ thống bảo quản xác chết được nghĩ ra. Những người mới chết được đặt trong các căn phòng gọi là “phòng lọc”, xác được đặt trên nền nhà bằng đất nung có lát những thanh gỗ đặt trên một cái rãnh, nước rỉ ra từ xác chết nằm trên các thanh gỗ sẽ chảy xuống các rãnh và đi vào giai đoạn khô tự nhiên. Sau 8 tháng đến 1 năm, xác chết sẽ được tắm rửa bằng giấm, người ta sẽ cho các xác chết vẫn những bộ y phục đẹp nhất rồi sau đó đặt xác vào trong các cỗ quan tài hoặc treo trên các vách tường.
Thực ra việc bảo quản xác chết của các vì tổ tiên đã từng được thực hiện ở nhiều nơi trên thế giới nhưng hiếm hơi nào lại trưng bày xác chết như ở Capuchin. Có nhiều nền văn hoá tồn tại ở đảo Sicily và rất nhiều người đến đây với thông lệ và niềm tin tín ngưỡng đã bị đồng hoá, có một ít truyền thống cổ bắt đầu trỗi dậy khi mà truyền thống của chúng từ rất lâu rồi đã bị lãng quên.
Rất có thể trước khi đạo Kitô thống trị Sicily thì nơi đây đã từng tồn tại một tín ngưỡng vu thuật cho rằng có thể làm cho những xác chết sống dậy, bắt đầu một cuộc sống mới. Không phải tất cả các xác chết đều khô, một số đã bị mục nát, và vì thế việc bảo quản những xác ướp khác có thể được xem là một gợi ý của đức Chúa Trời, bàn tay của Thiên chúa sẽ cứu rỗi các cá nhân như là một dấu hiệu của phép báu được ban tặng. Tin rằng những xác ướp này đã được giữ vẹn nguyên bởi Chúa Trời như là một cách để củng cố đức tin. Hoặc có lẽ các hầm mộ sẽ trở thành một Vanitas lý tưởng, một cái đầu lâu, một minh hoạ về sự ra đi của tất cả những tham vọng trần tục và là cái chết không thể tránh khỏi, sự gạt bỏ những xuẩn ngốc trần tục vốn rất đầy rẫy ở cõi trần gian.
Vào những năm sau đó, một số xác chết đã được bảo quản công phu hơn bằng cách tiêm hoá chất, gián tiếp đoạt quyền của Chúa Trời và để lại trách nhiệm cho khoa học. Tại một trong các nhà nguyện của chủng viện Capuchin là xác ướp của thiên thần bé nhỏ Rosalia Lombardo đang an giấc ngàn thu trong cỗ quan tài của bé. Rosalia trông có vẻ như đang say ngủ bên dưới một lớp màn màu nâu bẩn thỉu. Không giống như nhiều xác ướp làm khô và vắt kiệt nước khác, xác ướp của Rosalia vẫn còn nguyên bộ tóc, những lọn tóc được tết cẩn thận như lọn tóc búp bê trước trán, đính lên mái tóc là một chiếc nơ lụa lớn màu vàng. Đôi mắt Rosalia khép lại, cặp lông mi nguyên vẹn hoàn hảo.
Nếu như Rosalia không được vây quanh bởi những hộp sọ cười và mục nát ở nơi này, ắt hẳn cô bé sẽ chỉ là một đứa trẻ ngủ gật trên đường về nhà từ buổi tiệc. Mới lên 2 tuổi, bé Rosalia đã mắc phải căn bệnh viêm phổi và qua đời. Bi kịch và đau buồn, cha cô bé đã hỏi Alfredo Salafia, một thầy ướp xác nổi tiếng để bảo quản xác cho con gái cưng. Cho đế nay công thức dùng để ướp xác Rosalia vẫn giữ trong vòng bí mật. Ở Palermo, Rosalia thường được ám chỉ là một tiểu thiên thần huyền diệu. Cánh tài xế taxi thường mời chào: “Quý vị muốn ngắm Rosalia không? Đó là một xác ướp đẹp huyền bí”.
Bí ẩn vẫn là bí ẩn
Savoca là một ngôi làng yên tĩnh nằm trên sườn đồi với tầm nhìn bao quát góc phía Đông của đảo Sicily. Đây là nơi mà đạo diễn kỳ cựu Francis Ford Coppola quay bộ phim “Bố già”. Trên đỉnh đồi là một tu viện, một nơi trông giống như là lữ quán thanh niên hơn là một cơ sở học thuật kiến trúc Gô-tích thời Trung Cổ. Chỉ có 2 nữ tu ở đây, họ là người Ấn Độ đến từ Jharkhand. Họ mặc áo khoác bằng len đen phủ lên tấm sari truyền thống của mình. Trong một căn phòng bên cạnh, đặt nhiều cái hộp bằng gỗ dán, trong đó là hàng tá tử thi dùng làm mục đích nghiên cứu của một nhóm bộ ba các nhà khoa học. Họ là một nhóm các nhà khoa học không bình thường: ông Arthur Aufderheide, quốc tịch Mỹ, 80 tuổi, đến từ bang Minnesota, người từng có nhiều năm nghiên cứu bệnh học và là một trong những chuyên gia xác ướp hàng đầu thế giới; người thứ hai là ông Albert Zink, giám đốc Viện nghiên cứu xác ướp và người băng hà (IMI) ở miền Bắc Italia và thành viên thứ 3 là một công dân Sicily trẻ tên là Dario Piombino-Mascali đang chăm chú nghiên cứu. Dario đang tìm kiếm một vật liệu hữu cơ để cho Giáo sư Albert Zink tiến hành cuộc thử nghiệm.
Một số lượng lớn các mẫu vật có thể được thu lượm hàng ngày từ các xác chết liên quan đến chế độ ăn uống, bệnh tật và tuổi thọ của họ. Và qua đó, các nhà khoa học có thể hiểu biết rõ hơn về bệnh giang mai, sốt rét, bệnh tả và bệnh lao đã có từ cách đây hàng thế kỷ, giúp chúng ta hiểu tốt hơn về các loại bệnh này trong thời hiện đại. Các nhà khoa học kiểm tra chiều vào và độ tuổi của các xác chết, xét nghiệm hộp sọ và răng, tìm kiếm các vết men răng bị rạn nứt cho thấy người chết đã sống nhiều năm trong tình trạng suy dinh dưỡng. Hai xác ướp mắc bệnh gút. 5 cái khác thể hiện bị mắc chứng viêm khớp thoái hoá. Tất cả những xác ướp này khi còn là người sống đã hứng chịu các cơn đau khủng khiếp từ răng miệng như tích tụ cao răng, nướu yếu dần, sâu răng và áp xe. Mất nội tạng khi kiểm tra vùng bụng. Một trong các xác ướp đã bị tách bỏ các mô mềm và những xác ướp khác được nhồi nhiều giẻ rách, lá cây bao gồm lá nguyệt quế, có lẽ dùng để giảm bớt mùi hôi, hoặc bởi vì chúng có một số giá trị nào đó cần thiết cho việc bảo quản xác ướp. Da xác ướp là một hỗn hợp các loại giấy giả da, quần áo liệm có vẻ ẩm ướt và dính, khuôn mặt ngáp và sưng lên, kiểm tra miệng thấy thanh quản có vẻ già nua còn lưỡi bị teo tóp lại.
Các nhà khoa học tôn trọng các xác ướp, chưa bao giờ mất liên lạc với một thực tế rằng họ cũng từng là con người như chúng ta. Vài năm sau đó, các xác ướp này đã bị phá huỷ ngay trong hầm mộ của họ. Người sống phá cửa vào hầm mộ và phủ sơn lên các xác ướp. Sơn dính lên mặt và giầy dép của họ, biến các xác ướp thành các nhân vật trong một chuyến “tàu ma” nào đó. Các bà xơ không mấy cảm thông với các xác ướp kiểu này, họ nói với tôi rằng cách tốt nhất là nên chôn cất, người chết cần phải được trở về với cát bụi. Trong hầm mộ, chẳng chóng thì chầy các xác ướp sẽ trở nên mục ruỗng. Tôi lần hồi đi sâu hơn vào các góc phòng, trên tường ngoài y phục liệm đã mục nát, tôi còn tận mắt nhìn thấy hàng trăm con rết đã chết khô còng queo. Nhiều xác ướp vẫn đang nằm trong các cỗ quan tài được trang trí cầu kỳ. Thận trọng, tôi nhấc một cái nắp quan tài, nó khá nặng có vẻ như chưa từng được mở ra trong suốt hơn một thế kỷ qua. Nắp vừa mở, bên trong quan tài thoát ra một thứ mùi gây, nó không phải là thứ mùi thịt thối rửa mà là mùi của nước thịt bò hầm. Tóm lại đó là một thứ mùi không thể nào quên, thứ mùi phảng phất của sự im lặng và buồn bã. Một cảm giác của lần đầu tiên song cũng khá là lạ mang đến một cảm xúc ngờ ngợ nào đó.
Vì sao dân Sicily lại trưng bày những xác ướp mặc áo của họ, đây chắc chắn vẫn là một trong nhiều bí ẩn tại đây. Chúng tôi rời nơi đây với bao tâm trạng bồi hồi. Thị trấn xinh đẹp Novara di Sicilia nơi đang có một nhà thờ lớn được trang trí khá công phu. Ngay trước bàn thờ trong nhà thờ là một cánh cửa bí mật dẫn vào bên trong khu hầm mộ, và có một nút bấm bí mật, nhấn vào đó cánh cửa bí mật trước bàn thờ sẽ tự động mở ra, giống như trong siêu phẩm điện ảnh ăn khách James Bond. Bên dưới những bậc thang là một căn phòng với những hốc đá được chạm khắc có chứa 6 xác ướp giám mục với nhiều hình dáng khác nhau. Trên một kệ cao xếp chồng lên với những hộp sọ là một cái hộp có chứa xác ướp tự nhiên của 2 con mèo, chúng đã mắc kẹt và chết luôn trong hầm mộ.
NGUYỄN THANH HẢI (Theo National Geographic )