Trong những trường hợp này, những người thân trong gia đình của trẻ phải có một số kiến thức nhất định để chăm sóc và nuôi dưỡng trẻ.
Trước tiên phải xác định nuôi dưỡng những trẻ này khó khăn, vất vả và tốn kém gấp nhiều lần so với trẻ có mẹ.
Về nuôi dưỡng sau sinh, tốt nhất là cho trẻ bú chực ngay (bú chực có nghĩa là bú sữa của người khác, mà họ đang cho con bú), bú chực của người thân trong gia đình họ hàng, cô, dì, thím, bác... đang nuôi trẻ dưới 2 tuổi hoặc xin sữa của người trong xóm, làng, cơ quan... Thuận lợi nhất là trẻ được bú trực tiếp, nếu không có điều kiện thì xin sữa vắt ra, có thể để được từ trong 3-4 giờ mà không cần phải đun lại vẫn cho trẻ ăn tốt.
Với trẻ không có điều kiện bú chực thì bắt buộc phải dùng sữa bò. Ở những nơi nuôi được bò sữa, hoặc dê đẻ, trâu đẻ, có thể dùng sữa tươi đem đun sôi để nguội, vớt bỏ hết bơ (mỡ của sữa) ở phía trên rồi pha loãng theo tỷ lệ 1/3 (có nghĩa là một phần sữa bò tươi cho 3 phần nước sôi) dần dần 1/2 rồi 2/3 đến lúc trẻ được 6 tháng tuổi có thể dùng sữa bò tươi nguyên không cần pha loãng cho thêm ít đường với vị ngọt nhẹ (tỷ lệ khoảng 10% nghĩa là 1 lít sữa cho một lạng đường).
Nếu không có sữa bò tươi thì dùng sữa bột (có 2 loại: một loại dùng cho trẻ dưới 6 tháng tuổi và một loại dùng cho trẻ trên 6 tháng tuổi). Dùng sữa bột thì thuận tiện hơn nhất là hiện nay trên thị trường có nhiều loại sữa bột thích hợp và cách pha chế có hướng dẫn kèm theo. Ngoài sữa bột có thể cho trẻ ăn thêm sữa đậu nành. Không cho trẻ ăn sữa đặc có đường vì sữa này chỉ thích hợp với trẻ lớn, vì trong sữa đặc có tỷ lệ đường rất cao để bảo quản. Nếu pha loãng để giảm độ ngọt thì trẻ sẽ bị suy dinh dưỡng còn pha đặc để đủ chất dinh dưỡng thì trẻ lại bị rối loạn tiêu hóa.
Tuyệt đối không được cho trẻ ăn nước cháo với đường hoặc bột mỳ chính. Thực tế đã có nhiều cháu nuôi theo cách này đã bị suy dinh dưỡng nặng, kèm theo thiếu vitamin A gây mù lòa cho trẻ vì ăn cháo với đường làm cho đứa trẻ có cảm giác no, đầy bụng không khóc; ngược lại thiếu các chất dinh dưỡng như chất đạm, chất mỡ... trẻ thường xuyên bị rối loạn tiêu hóa và thường bị phù, khô mắt do thiếu vitamin A.
Vì nhu cầu về nước ở trẻ không được bú sữa mẹ nhiều hơn những trẻ khác, nên ngoài các bữa ăn, cần cho trẻ uống thêm nước, đặc biệt là nước hoa quả (cam, chanh...) từ ít đến nhiều. Mỗi ngày cho uống thêm 2-4 lần, mỗi lần từ 10ml-30ml. Để phòng còi xương, cần cho trẻ uống thêm vitamin D mỗi ngày 400 đơn vị quốc tế cho đến lúc trẻ được 2 tuổi và cho uống vitamin A cứ 6 tháng 1 lần, mỗi lần là 100.000 đơn vị cho đến lúc trẻ được 3 tuổi để đề phòng khô mắt, đồng thời tăng sức miễn dịch của trẻ.
Chú ý cho trẻ tắm nắng, mỗi ngày từ 5-10 phút vào buổi sáng (chỉ cần 2 chân tiếp xúc với ánh sáng) và xoa bóp tập thể dục cho trẻ.
Khi cho trẻ ăn, nên tập cho trẻ ăn bằng thìa, bằng cốc cho quen dần, vì thìa cốc dễ cọ rửa bảo đảm vệ sinh. Không nên dùng chai sữa và vú cao su giả, gây cho trẻ có thói quen xấu và rất dễ nhiễm bẩn làm trẻ dễ mắc các bệnh tiêu chảy.
Cho trẻ ăn sữa hoàn toàn đến 4 tháng tuổi và sau đó cho ăn thêm các thức ăn khác giống như ăn bổ sung ở những trẻ bú sữa mẹ cho ăn bột từ lỏng đến đặc, từ ít đến nhiều và luôn luôn nhớ là tô màu cho bát bột, chỉ khác là vẫn tiếp tục cho ăn thêm sữa bò, hoặc sữa đậu nành, mỗi bữa có thể từ 200-250ml, ngày cho ăn thêm 2-3 bữa sữa, ở những gia đình có điều kiện có thể cho ăn thêm sữa chua. Rồi dần dần tập cho trẻ ăn các thức ăn, giống như thức ăn của người lớn, chỉ khác là thức ăn cần phải ninh nhừ, dễ tiêu hóa và hợp vệ sinh, phù hợp với lứa tuổi.
Trẻ không được nuôi dưỡng bằng sữa mẹ, thường hay bị táo bón, màu phân ít vàng mà thường giống màu đất thó, số lượng phân nhiều hơn bình thường, mùi phân hơi thối chứ không chua như trẻ bú sữa mẹ (là vì chưa tiêu hóa hết chất đạm).
Tóm lại, nuôi dưỡng trẻ nhỏ không được bú mẹ là một công việc hết sức khó khăn, cần nhiều thời gian chăm sóc, đặc biệt là rất tốn kém và đòi hỏi phải có kiến thức về chăm sóc và nuôi dưỡng trẻ. Nếu nuôi dưỡng không tốt, trẻ không được ăn đủ về số lượng cũng như về chất lượng, trẻ sẽ bị suy dinh dưỡng hay mắc các bệnh nhiễm khuẩn hô hấp và tiêu chảy, đặc biệt là tiêu chảy kéo dài. Nếu ăn quá nhiều, trẻ sẽ bị bệnh béo phì, sau này dễ mắc bệnh tiểu đường và các bệnh về tim mạch.
Theo quy định của Tổ chức Y tế Thế giới, trẻ từ 0 đến 2 tuổi được chia làm 4 thời kỳ:
Từ 0-4 tháng: Bú mẹ hoàn toàn, bú theo nhu cầu của trẻ cả ngày và đêm. Ít nhất là 8 lần/ngày, không nên cho trẻ ăn, uống thêm bất kỳ thức ăn gì khác.
Từ 4-6 tháng: Bú mẹ theo nhu cầu của trẻ ít nhất 8 lần/ngày, chỉ cho ăn thêm khi mẹ thiếu sữa, hoặc mẹ phải đi làm - hoặc đứa trẻ không tăng cân. Cho ăn thêm 1-2 bữa bột từ lỏng đến đặc với đầy đủ 4 nhóm thức ăn.
Từ 6-12 tháng: Tiếp tục cho trẻ bú mẹ và tập cho trẻ ăn các thức ăn bổ sung giàu chất dinh dưỡng, thực hiện “tô màu bát bột”. Cho ăn mỗi bữa từ 3/4 đến một bát (loại bát ăn cơm sứ Hải Dương chẳng hạn). Cho ăn 2-3 bữa/ngày. Cho ăn thêm các loại hoa quả: cam, chuối, đu đủ... cho ăn sau bữa ăn, hoặc giữa các bữa chính.
Từ 12 tháng tuổi đến 2 tuổi: Tiếp tục cho bú sữa mẹ, nhưng giảm dần số bữa để chuẩn bị cai sữa khi trẻ được 18-24 tháng. Cho trẻ ăn phối hợp nhiều loại thức ăn: cháo đặc, cơm nát, súp, mỳ... ăn từ 3-5 bữa/ngày, mỗi bữa từ 1 bát đến 1 bát rưỡi. Cho ăn thêm các loại hoa quả: chuối, cam, đu đủ...
Tóm lại, nuôi trẻ từ 0-2 tuổi là giai đoạn cực kỳ quan trọng, quyết định sức khỏe của trẻ trong tương lai. Vì vậy chúng ta cần quan tâm nuôi dưỡng ngay từ khi đứa trẻ còn trong bụng mẹ và mới chào đời.
Theo Sức khỏe và Đời sống