Mỗi năm, khi cây lúa trên nương trên lũng bắt đầu trổ bông, kết hạt cũng là lúc đồng bào Tày ở Trùng Khánh (Cao Bằng) nô nức chuẩn bị tết đón lúa mới. Độc đáo ở chỗ lễ tục này chỉ được diễn ra vào đúng ngày thìn trong tháng, những đứa trẻ thì nô nức kéo nhau lên rừng làm những chiếc kèn “ồ lô” thổi những giai điệu tươi vui mừng lúa mới.
Từ một truyền thuyết kỳ lạ về cây lúa
Theo đồng bào Tày ở Trùng Khánh tết lúa mới là lệ tục lớn không thể thiếu trong sinh hoạt văn hóa, được nối truyền từ đời qua đời khác. Theo phong tục, vào khoảng thời điểm tháng tám âm lịch, trời đất bắt đầu chuyển giao giữa tiết bạch lộ và thu phân.
 |
| Bát nước luộc ba bông lúa non là thủ tục không thể thiếu trong Tết mừng lúa mới. |
Đó cũng là lúc những bông lúa vụ mùa chuyển màu óng ả, khoe sắc trên nương là bà con dân bản lại cùng nhau tổ chức bày tiệc làm lễ mừng được mùa lúa mới để cúng giàng, cúng tổ tiên. Lễ cúng cũng là lòng thành kính của con người đối với đất trời, gửi gắm ước nguyện no ấm vào tương lai.
Tìm đến bản Khuông, xã Thông Huề trong những ngày tết mừng lúa mới đang rộn rã chúng tôi được ông Nông Văn Cầm (67 tuổi) một cao niên trong vùng hồi tưởng lại căn nguyên nguồn gốc lễ hội .
“Phong tục mừng Lúa mới của người Tày đã có từ rất lâu rồi. Hồi nhỏ tôi cũng được thổi ồ lô đón mừng này này. Mãi cho đến khi lớn tôi mới có dịp được ông bà kể lại tường tận…”, ông Cầm bộc bạch.
Nghe kể, thủa xưa có hai anh em trai nhà nghèo khó, cha mẹ lại già yếu. Người dân bản để có cái ăn, quanh năm họ chui rúc trong rừng sâu, bới đào rễ củ trong rừng về ăn. Cuộc sống của họ vẫn cứ tiếp diễn như vậy cho đến khi cha mẹ hai chàng trai mất vì đói.
Hai anh em nhà nọ cũng đã trưởng thành. Thấy dân làng quanh năm nghèo khổ, chẳng bao giờ đủ ăn. Họ quyết định đi xa tìm thứ khiến cuộc sống no đủ hơn chú không thể chết dần trong cảnh đói nghèo.
Sau hơn một năm thì họ trở về với bản làng. Họ hồ hởi cho biết đã được “người trời” cho một thứ ngũ cốc ngon hơn ngô mà “người Trời” hay ăn. Đó là những hạt lúa. Những hạt lúa nảy mầm rồi ra bông, kết hạt. Người tày từ ngày đó nhờ hạt lúa làm ấm bụng cũng chẳng còn lo đói nữa. Để ghi nhớ điều kỳ diệu này, mỗi năm bản làng người Tày đều chọn ngày thìn trước mùa lúa gặt về bồ để tổ chức mừng lúa
Tùy từng nơi mà người dân quan niệm khác nhau về ngày mừng Lúa mới. Chẳng hạn ở huyện Trà Lĩnh bao giờ cũng tổ chức sớm hơn người dân ở huyện Trùng Khánh, Hạ Lang, Quảng Uyên… duy có điểm chung không thể thiếu đó là trong ngày này họ đều giết vịt, gà làm cỗ to và đem đun nước với bông lúa đang ngậm sữa để ăn mừng thành quả.
Những điều không thể thiếu trong ngày mừng lúa mới
Trong mâm cỗ người Tày ngày tết này không thể thiếu một bát nước đã được đun chung với ba bông lúa non được lấy về từ ruộng mảnh ruộng mầu mỡ nhất của gia đình. Họ quan niệm rằng, uống nước này tương lai sẽ không bao giờ đói khát và tránh được mọi tai họa ập đến.
Những món ăn không thể thiếu đi kèm là canh mướp ngọt, ốc đồng, khoai sọ, cũng với quan niệm cho rằng, về đời sau con cái đươc no ấm, hiếu thảo, thậm chí là đuổi được tà ma.
“Ngày tết này trong bản vui lắm, nhà nào cũng rộn rã, không khi nào ngưng tiếng ồ lô. Không có ồ lô, những giai điệu vang vọng mừng cây lúa thì ngày tết này cũng sẽ kém vui…”, ông Nông Lưu Đồng, trưởng thôn Bản Khuông hồ hởi nói.
Thì ra “ồ lô” theo cách gọi của ông trưởng bản là một dụng cụ hình dạnh giống như chiếc kèn, được làm từ lá cọ trên rừng, kết hợp với một đoạn ống giữa thân cây lúa. Cứ thế, những đứa trẻ vùng cao, tay cầm ồ lô thổi vang giai điệu vui tươi “Ồ lằn lí lô lô ồ lô. Lí lô lô ồ lằn lí…”.
Tết lúa mới được kéo dài đến tận buổi chiều muộn. Người già, trẻ chăn trâu ai cũng nô nức tìm lên rừng làm ồ lô rồi đuổi trâu về chuồng sớm để tranh thủ kịp bữa cơm mừng Lúa mới.
Lưu Vĩnh - Luyện Đinh