Độc đáo tượng cổng làng của đồng bào Xơđăng

  Được biết, đồng bào dân tộc Xơđăng vùng núi Quảng Nam hiện nay sinh sống chủ yếu tại ba xã: Trà Cang, Trà Nam và Trà Linh, ngoài ra ở các xã: Trà Vân, Trà Tập... huyện Nam Trà My cũng có số đông bộ phận người Xơđăng sinh sống. Cuộc sống của đồng bào Xơđăng chủ yếu dựa vào các thung lũng ruộng bậc thang, trồng trọt và canh tác nương rẫy nên đời sống của bà con còn khó khăn, thiếu thốn.

Theo phong tục tập quán cổ truyền, đồng bào dân tộc Xơđăng ở huyện Nam Trà My thường sống thành từng nóc(plơi). Mỗi nóc có thể từ 12 đến 15 hộ gia đình(là anh em, họ hàng) cùng quần cư bên nhau ở lưng chừng những sườn núi cao thành một làng.

Họ ở nhà sàn thấp, dáng hình chữ nhật, mái lợp tranh, vách lồ ô hoặc bằng gỗ, sàn trên dùng để ở, phần dưới để đồ dùng và nuôi gia súc. Mỗi nóc của họ bao giờ cũng có một máng nước(lang tak) dùng để uống, sinh hoạt tắm rửa. Theo qui định từ 5 đến 6 nóc này(từ 60 đến 85 hộ trở thành 1 thôn). Mỗi làng đều có ngôi nhà Rông(Cượt), nơi hội họp, tổ chức những lễ hội truyền thống và bàn những công việc quan trọng của dân làng.

Người Xơđăng quan niệm, cây gạo là hình ảnh tượng trưng cho quê hương xưa của tổ tiên người Xơđăng, nên khi lập làng mới họ thường mang cây gạo để trồng. Người Xơđăng tin rằng, ở nơi họ sống luôn có thần linh trú ngụ, một cây gạo tượng trưng cho sự trường sinh bất tử, cột lễ đâm trâu của họ lại thường là cây gạo.

Ngày nay, chúng ta có dịp đến làng của người Xơđăng, nếu nhìn thấy có nhiều cây gạo to thì tin chắc rằng tổ tiên, ông cha người Xơđăng đã cư trú lâu đời. Đồng bào dùng cây gạo không ngoài ý nghĩa cầu mong cho sức sống của làng, gia đình, của cá nhân người tổ chức lễ ăn trâu có sức sống như cây gạo. Phía ngoài làng là những kho thóc của từng gia đình và luôn được bảo vệ bằng hàng rào khép kín từ cây lồ ô, cây gỗ có lối ra vào. Trước cổng làng của người Xơđăng bao giờ cũng được họ đặt một cặp tượng cổng làng dáng hình nộm người(theo tiếng Xơđăng họ gọi là tiên lây).

Năm 2005, lần đầu tiên tôi đặt chân đến làng Măng Tó (thôn 2), xã Trà Cang, huyện Nam Trà My (Quảng Nam). Khi vừa bước đến cổng làng chúng tôi đã rất bất ngờ khi đón khách là hai pho tượng được tạc rất đơn sơ dáng hình nộp người vẻ như đe dọa. Tượng được làm từ một thân cây rừng mọc rất nhiều ở vùng người Xơđăng, thể hiện một nhân vật không có chân, đôi tay được làm bằng tre gắn vào thân cây dớn.

Gương mặt những pho tượng nầy khá dữ tợn, mắt trợn tròn, miệng nhe răng, những chiếc răng được lấy từ bộ răng của con chó gắn vào miệng nhân vật lởm chởm, một tay cầm gươm, một tay cầm chiếc khiên tre gây ấn tượng mạnh, đó là những tác phẩm nghệ thuật do chính tay người dân trong làng thể hiện.

Tò mò về sự có mặt của loại hình nghệ thuật điêu khắc độc đáo này ở vùng Xơđăng, chúng tôi đã tìm đến nhà ông Hồ Văn Thập 53 tuổi - một già làng còn rất trẻ ở làng Măng Tó, ông không chỉ nghệ nhân tài hoa về chế tác các nhạc cụ truyền thống mà còn giỏi về điêu khắc thể hiện những tượng cổng làng độc đáo của người Xơđăng và hai tượng cổng làng mà chúng tôi gặp lại là chính ông Thập tạo nên.

Chỉ bằng con dao nhọn và chiếc mác bén ngót, những thân cây dớn (thuộc họ dương xỉ) đã được tự tay ông Thập vào rừng chặt đêm về rồi đẽo gọt thành hai tác phẩm nghệ thuật(hiện hai tượng cổng làng này đang được trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Quảng Nam). Với những nhát gọt chính xác, dứt khoát, không chi tiết cầu kỳ làm cho tượng cổng làng mang tính biểu tượng cao.

Theo ông Thập thì, tượng cổng làng được xem như một vị thần bảo vệ làng, chống lại các thế lực tà ma quấy nhiễu dân làng mà còn biểu tượng cho sức mạnh của làng. Người làng khác khi đến làng Xơđăng thấy làng có tượng cổng làng họ rất kính nể và mến phục. Hằng năm, vào mùa xuân người Xơđăng có tục sữa chữa và làm lễ cúng máng nước cùng thời gian này mỗi làng Xơđăng giết 1 con chó lấy máu đổ vào nguồn nước tại bếp nước của làng để lấy nước đó đem về chế biến làm mâm lễ cúng thần làng.

Cũng theo ông Thập, người Xơđăng quan niệm: con chó là con vật gắn bó và là nó giúp người Xơđăng trong việc bảo vệ nhà, báo hiệu có sự xâm nhập từ bên ngoài vào làng nên trong khi thực hiện nghi lễ cúng thần làng, máu của con chó được già làng lấy bôi vào tượng cổng làng. Riêng bộ răng của con chó, sau khi thực hiện xong nghi lễ cũng được họ cắm xuống đất ngay chổ đặt tượng cổng làng đường vào làng.