Có một điều cần phải nhấn mạnh rằng, điều tối kỵ trong hành nghề y dược là để tai biến y khoa (medical harm) xảy ra. Nhưng thực tế có những tai biến xảy ra mà khó tránh khỏi. Điều quan trọng là có ý thức đầy đủ về nó để xây dựng hệ thống chăm sóc sức khỏe ngày càng an toàn hơn. Trong lĩnh vực dùng thuốc, ngoại trừ bị tai biến do phản ứng có hại (ADR) của thuốc (có ADR không sao tránh khỏi) thì nhiều tai biến dùng thuốc có thể phòng tránh được.
Từ một trường hợp cụ thể...
Tôi có cơ hội tư vấn cho nhiều người về vấn đề dùng thuốc. Nhiều người trong số ấy là người cao tuổi. Họ thường gọi điện thoại đến nhà hoặc đích thân đến cơ quan tôi làm việc để gặp gỡ hỏi han về việc sử dụng thuốc như thế nào?
Một hôm, có vị cao tuổi đã gọi điện thoại tới nhà tôi vào giờ cơm trưa, nghe giọng nói có vẻ rất lo lắng. Ông cho biết, từ lâu đã bị bệnh tăng huyết áp. Ông đã đi khám, được bác sĩ cho uống thuốc và huyết áp được kiểm soát tốt. Đột nhiên hai ngày nay, khi đo huyết áp ông thấy huyết áp tăng vọt mặc dù vẫn dùng thuốc trị tăng huyết áp đều đặn. Ông hỏi: “Thưa dược sĩ, có phải tăng huyết áp là do tôi bị cảm hai ngày nay không?”.
Nghe câu chuyện đến đây, tôi hỏi ngay:
- Thế bác có dùng thuốc trị cảm hay không?
- Có. Tôi đã ra nhà thuốc mua thuốc trị cảm và uống hai ngày nay dược sĩ à. Rồi ông cho biết thêm: Tôi đã mua thuốc paracetamol uống kèm với vitamin C để trị cảm. Mà cả hai đều mua với dạng sủi bọt cho dễ uống. Người cao tuổi uống cái loại thuốc viên kia thấy khó nuốt lắm.
Nghe nói đến đây, tôi thở phào vì đã tìm ra nguyên nhân và giải thích cho ông bệnh nhân hiểu rõ về nguyên nhân thất bại điều trị của mình:
- Bác bị tăng huyết áp là do uống thuốc paracetamol và vitamin C dạng sủi bọt đấy. Bác nên biết, bất cứ thuốc sủi bọt nào cũng chứa natri do chứa natri bicarbonat hoặc natri carbonat. Và vì vậy, có một số người không được dùng thuốc sủi bọt. Đó là những người bắt buột phải kiêng muối, không được ăn mặn, như bác chẳng hạn. Thực chất của kiêng muối chính là kiêng natri. Nếu người đã bị tăng huyết áp mặc dù đang điều trị mà ăn nhiều muối hoặc dùng chất có nhiều natri như thuốc sủi bọt thì huyết áp sẽ tăng vọt. Bác nên ngưng dùng thuốc sủi bọt. Nếu muốn trị cảm chỉ dùng paracetamol loại viên thường. Sau khi ngưng dùng thuốc sủi bọt, dùng thuốc trị tăng huyết áp thường kỳ có thể giúp huyết áp trở lại bình thường. Nếu huyết áp vẫn chưa ổn định bác nên đi đến bác sĩ tái khám.
Mấy ngày sau, ông bệnh nhân này lại gọi điện thoại thông báo huyết áp đã ổn định và hứa sẽ thông báo cho những người bạn già bị bệnh tăng huyết áp như ông không bao giờ dùng thuốc dạng sủi bọt.
Trong trường hợp trên, nếu vị bệnh nhân này đến bác sĩ khám bệnh hoặc đến nhà thuốc mua thuốc được tư vấn không nên dùng dạng thuốc sủi bọt (với tình trạng bệnh tăng huyết áp của mình) hoặc thông qua các phương tiện truyền thông giáo dục sức khỏe để có kiến thức về thuốc... thì rõ ràng là tai biến dùng thuốc vừa kể không xảy ra.
Và lời bàn...
Trên đây chỉ là một trong rất nhiều câu chuyện về tai biến dùng thuốc xảy ra trong điều trị tại cơ sở khám chữa bệnh cũng như trong cộng đồng.
Có một điều cần phải nhấn mạnh rằng, điều tối kỵ trong hành nghề y dược là để tai biến y khoa (medical harm) xảy ra. Tai biến y khoa được định nghĩa là những thương tổn về thể chất (nặng nhất là cái chết) xảy ra khi người ta tiến hành việc chăm sóc sức khỏe. Tùy vào điều kiện hoạt động của các thành viên trong hệ thống chăm sóc sức khỏe mà một nguy cơ có thể biến thành tai biến y khoa. Điều kiện ấy chính là sai sót y khoa (medical errors). Ngoài sai sót trong chẩn đoán, sai lầm trong phẫu thuật, bỏ sót trong điều trị, sai sót phổ biến nhất là sai sót dùng thuốc (medication errors).
Khi có sự sai lầm trong quy trình sử dụng thuốc từ lúc bác sĩ kê đơn, dược sĩ cấp phát thuốc cho đến điều dưỡng cho bệnh nhân dùng thuốc hoặc người bệnh tự sử dụng được gọi là sai sót dùng thuốc. Đây là sai sót y khoa thường xảy ra. Sai sót này có nhiều thành viên liên đới trách nhiệm và vì vậy, ngoài sai sót mang tính cá nhân còn có những sai lầm mang tính hệ thống. Nguyên nhân dẫn đến sai sót dùng thuốc thường là do:
Bác sĩ ra y lệnh, kê toa đơn thuốc sai: có sai sót do bác sĩ viết chữ không đọc được, tính liều sai, cho thời gian dùng, đường dùng, dạng thuốc sai.
Dược sĩ cấp phát thuốc sai: do đọc, diễn giải và tính toán sai từ đơn thuốc.
Điều dưỡng sao chép y lệnh, cho bệnh nhân dùng thuốc sai: không thực hiện 5 đúng khi cho người bệnh dùng thuốc (đúng bệnh nhân, đúng thuốc, đúng liều và hàm lượng, đúng đường dùng, đúng thời gian dùng).
Người dùng thuốc tự ý sử dụng thuốc trong khi không có kiến thức đầy đủ về thuốc...
Để phòng tránh các sai sót dùng thuốc, các thành viên trong hệ thống chăm sóc sức khỏe như bác sĩ, dược sĩ, điều dưỡng... phải toàn tâm toàn ý trong công việc, luôn tìm cách nâng cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ, luôn chú tâm sửa chữa những chi tiết vặt vãnh dẫn đến sai sót dùng thuốc (như viết chữ xấu khó đọc khi bác sĩ kê đơn hoặc khi dược sĩ ghi hướng dẫn dùng thuốc mà người bệnh không đọc được...) và nhất là xem bệnh nhân chính là một thành viên tích cực trong đội ngũ chăm sóc sức khỏe rất cần được thông tin đầy đủ về việc chăm sóc sức khỏe của mình.
Riêng người dùng thuốc, ngoại trừ bị tai biến dùng thuốc do phản ứng có hại (ADR) của thuốc (có ADR không sao tránh khỏi) vẫn có thể phòng tránh nếu tuân thủ sự chỉ định của thầy thuốc và có kiến thức tối thiểu về thuốc.
PGS.TS. Nguyễn Hữu Đức (Đại học Y Dược TP. HCM)
Diễn đàn Tai biến y khoa
Tai biến Y khoa
(cập nhật liên tục)
Cái nhìn đa chiều về sai sót y khoa