Theo YHCT, ngưu hoàng có vị đắng, tính bình, quy vào kinh tâm, can. Có công năng thanh tâm, trừ phiền nhiệt, giải độc, thông khiếu, tiêu đờm, định kinh. Được dùng trong các bệnh sốt cao, phát cuồng, trúng phong, hôn mê, kinh giản, co giật, đau họng, loét họng và niêm mạc miệng, mụn nhọt, đinh độc. Ngưu hoàng có trong thành phần của nhiều cổ phương quý giá mà hiện nay, Đông y vẫn thường xuyên sử dụng để điều trị một số bệnh về trúng phong, thần kinh, viêm não, tai biến mạch máu não, mụn nhọt sang lở…
Ngưu hoàng còn gọi là tây hoàng, tô hoàng, sửu bảo, đởm hoàng (calculus bovis), là sỏi mật hay sạn mật từ ống mật chủ hay túi mật của con bò hay con trâu. Ngưu hoàng có khối lượng to nhỏ không đều, thể chất hơi xốp nhẹ, màu vàng nâu hay nâu đỏ, cắt ngang trông giống như có nhiều lớp dính liền vào nhau.
Một số bài thuốc cổ phương có dùng ngưu hoàng
Trị sốt cao, co giật, mê sảng, trúng phong, đột quỵ (dùng viên an cung ngưu hoàng hoàn): ngưu hoàng 10g, sừng trâu (nấu cao, cô thành cao khô) 200g, xạ hương 25g, trân châu 50g; chu sa, hùng hoàng, hoàng liên, hoàng cầm, chi tử, uất kim, mỗi vị 100g; băng phiến 25g. Thêm mật ong, làm hoàn 3g/viên, tác dụng thanh nhiệt giải độc, trấn kinh, khai khiếu. Một liệu trình 5 ngày, mỗi ngày dùng 1 viên.
- Trị thần trí hỗn loạn, lời nói không chuẩn, đờm dãi nhiều, choáng đầu, hoa mắt, điên giản, kinh phong, hôn mê (dùng viên ngưu hoàng thanh tâm hoàn). Thành phần gồm: ngưu hoàng, xạ hương, linh dương giác, chu sa… Uống ngày 1 - 2 viên, 3 - 4 tuần là một liệu trình, nghỉ 1 tuần. Tác dụng: thanh tâm, hóa đàm, trấn kinh, khứ phong.
- Trị hỏa nhiệt nội thịnh, hầu họng sưng thũng, lợi sưng thũng, miệng lưỡi sinh mụn nhọt, mắt đỏ sưng thũng (dùng viên ngưu hoàng giải độc phiến): ngưu hoàng 5g, hùng hoàng, cam thảo, mỗi vị 50g, thạch cao, đại hoàng, mỗi vị 200g, hoàng cầm 150g, cát cánh 100g, băng phiến 25g. Ngày 4 - 6 viên, tác dụng thanh nhiệt giải độc.
- Trị nhiệt nhập tâm bào, đờm nhiều, hôn mê, hai hàm răng cắn chặt, trẻ con kinh phong, co giật: Bài thuốc: ngưu hoàng 1g, hoàng liên 15g; hoàng cầm, chi tử mỗi vị 9g; uất kim 6g, chu sa 4,5g. Sắc uống ngày một thang với tác dụng thanh tâm tả hỏa, an thần khai khiếu.
- Trị đau đầu, hoa mắt, mắt đỏ, tai ù, hầu họng sưng thũng, miệng lưỡi sinh nhọt, lợi sưng thũng, đại tiện táo kết (dùng viên ngưu hoàng thượng thanh hoàn). Thành phần gồm: ngưu hoàng, cúc hoa, chi tử, hoàng liên, hoàng cầm… đồng lượng, thêm mật ong làm hoàn, mỗi ngày uống 6g, tác dụng thanh nhiệt, tả hỏa, tán phong, chỉ thống.
Lưu ý: phụ nữ có thai không được dùng các chế phẩm có ngưu hoàng.
Thiết nghĩ, nên thu lượm dược liệu quý hiếm này từ các lò mổ trâu bò để phục vụ cho việc làm thuốc.
GS.TS. Phạm Xuân Sinh