>> Xem lại Bài 1:
Ở bài viết trước, từ kết quả phân tích tình huống “trực quan sinh động” tác
giả đã tiến tới “nhận thức lý tính” về cơ cấu quyền lực của cơ quan được khảo
sát và đặt cho cơ cấu quyền lực ấy tên gọi: cơ cấu quyền lực tập trung tuyệt
đối.
Cơ cấu quyền lực tập trung tuyệt đối không phải là hiện tượng mới lạ hay cá
biệt. Hiện tượng này nảy sinh và đeo bám xã hội loài người từ thuở xa xưa khi
những hình thức “nhóm”, “cộng đồng” “quốc gia”… xuất hiện. Vấn đề này đã được
phát hiện, lý giải từ mấy ngàn năm trước bởi những Socrates, Plato, Aristotle…
và được các nhà triết học Khai sáng vận dụng từ hàng trăm năm trước để xử lý
những vấn đề của nhân loại.
Lệch lạc diện mạo văn hóa tổ chức
Khi quyền lực của tổ chức được cơ cấu bất hợp lý, quyền lực được vun vén đến
độ trở thành một giá trị áp đảo, diện mạo văn hóa của tổ chức sẽ trở nên lệch
lạc rõ nét. Bởi: khi một giá trị trong hệ thống giá trị cấu thành diện mạo văn
hóa tổ chức được tôn cao quá mức, thì vị trí của nó là ở đầu chót vót bên kia
của cây cầu bập bênh và những giá trị còn lại tụt thấp xuống ở đầu cầu bên này.
Hệ quả là:
Thứ nhất, giá trị chuyên môn bị hạ thấp: nghiệp dư quyết định thay cho chuyên
nghiệp (nhà triết học chuyên nghiệp trở thành kẻ diệt chuột nghiệp dư, cán bộ
trưởng thành từ công tác thanh niên quyết định trồng cây gì trên vỉa hè thành
phố thay cho nhà sinh học môi trường). Bằng cấp hình thức, danh hiệu thi đua
hình thức (điều kiện cần để tiến tới hoặc bảo vệ quyền lực) chiếm ưu thế đến độ
thế chỗ cho năng lực chuyên môn thực sự.
Điều này giúp lý giải vì sao trong không ít tổ chức công (ở ta, hiện nay) tồn
tại một thực tế dư thừa cán bộ được võ trang đủ các loại bằng cấp, học vị học
hàm nhưng luôn khó tìm trong số đó những chuyên gia thực sự cần cho công việc.
Thứ 2, giá trị của tính hiệu quả bị hạ thấp: mối quan tâm lớn được dành cho
việc thực hiện đúng quy trình do cấp trên định đoạt, tuân thủ mệnh lệnh cấp có
thẩm quyền; hiệu quả công việc ít hoặc thậm chí không được quan tâm. (Thay vì
mất 30 phút để Trưởng Phòng quản trị ra quyết định và 20 ngàn đồng để nhân viên
Ban Y tế mua thuốc về diệt chuột, thì người ta có thể phải mất vài tháng trời và
cả đống tiền. Tất cả cho những việc sau: làm tờ trình kính gửi và đồng kính gửi
mấy cấp, xin ý kiến chỉ đạo của mấy cấp, lấy báo giá, tiến hành đấu thầu lựa
chọn đối tác, soạn thảo hợp đồng, đàm phán và ký kết hợp đồng, ra thông báo… để
tiêu diệt tứ đại đồng đường nhà chuột).
|
Quyền lực được vun vén đến
độ thành một giá trị áp đảo, diện mạo văn hóa của tổ chức sẽ trở nên lệch
lạc. Tranh minh họa: Khều |
Thứ 3, giá trị của tính sáng tạo, tính chủ động bị hạ thấp: tinh thần sáng
tạo trong tổ chức công chỉ tồn tại khi tính chủ động trong công việc chuyên môn
tồn tại. Khi cấp thừa hành trở nên bị động ở mức độ cao trong công việc chuyên
môn của mình bởi quyền quyết định hoàn toàn thuộc về cấp trên thì tính sáng tạo
bị thủ tiêu.
Thứ 4, giá trị của tính trách nhiệm bị hạ thấp: khi có nhiều hoặc quá nhiều
cấp cùng chia sẻ quyền lực (quyền cho chủ trương, quyền đồng ý về mặt nguyên
tắc, quyền chỉ đạo, quyền quyết định, quyền phối hợp triển khai, quyền tham
mưu…) trong quy trình giải quyết một công việc cụ thể, trách nhiệm sẽ bị dát
mỏng, pha loãng đến mức có thể gọi là mơ hồ.
Khi công việc được tiến hành không đem lại hiệu quả mong đợi hoặc bị đổ vỡ,
việc truy cứu trách nhiệm sẽ thực sự khó khăn và trong nhiều trường hợp là vô
nghĩa. Khi đó, biện pháp xử lý trách nhiệm tối ưu và phổ biến sẽ là: rút kinh
nghiệm sâu sắc.
Thứ 5, những giá trị văn hóa phổ quát là Chân, Thiện, Mỹ bị hạ thấp: Trong
một môi trường đề cao giá trị quyền lực như vậy, việc “học giả” để hợp thức hóa
bằng cấp theo “tiêu chuẩn cứng” (vốn khá phức tạp và hình thức) trở nên quen
thuộc trên con đường tiếp cận, chiếm lĩnh, bảo vệ quyền lực.
Thêm vào đó, những phong trào thi đua được tổ chức trường kỳ và hết sức đa
dạng, trong không ít trường hợp, cũng chung tay góp sức phát huy cách ứng xử giả
dối của cộng đồng thành viên của tổ chức. Nó khiến một bộ phận không nhỏ cán bộ
chỉ có thể thực hiện thi đua trên giấy, bằng cách sao chép các báo cáo.
Tuy nhiên, những danh hiệu thi đua lại có giá trị không phải hạng vừa trên
con đường quyền lực. Bệnh thành tích (ảo) trong các tổ chức công đã được phát
hiện từ lâu, rất có thể đã trở nên mãn tính…
Để đảm bảo “công ăn việc làm” cho đội ngũ lãnh đạo (trong nhiều trường hợp là
khá đông đảo) thuộc nhóm quyền lực nêu trên, quyền quyết định các vấn đề chuyên
môn vốn phù hợp với cấp thực thi được điều động di dời lên cấp trên. Điều này
dẫn đến việc lãng phí khả năng chuyên môn thực sự, lãng phí thời gian của chính
các đối tượng trong nhóm lãnh đạo; lãng phí khả năng lao động – sáng tạo của cán
bộ chuyên môn cấp dưới; lãng phí thời gian và tiền bạc cho những thủ tục nặng
nề, hình thức. Và lãng phí cũng là một tội ác.
Trong một môi trường như vậy, thật khó để cộng đồng thành viên của tổ chức có
thể thực sự nghĩ tốt, nghĩ đẹp về nhau; thực sự làm tốt, làm đẹp cho nhau. Giá
trị của cái Đẹp (Mỹ ) bị hạ
thấp.
Bộ máy cồng kềnh, họp hành bất tận
Ở tầm vĩ mô, ta có những bài học đắt giá với cơ cấu quyền lực tập trung tuyệt
đối. Đó là câu chuyện cả ngàn năm phong kiến trong lịch sử nước nhà. Cơ cấu
quyền lực tập trung tuyệt đối kiểu phong kiến này không phải không có lúc phát
huy tác dụng tích cực trong sự nghiệp mở mang và bảo vệ bờ cõi. Nhưng nó kéo dài
đến cả ngàn năm, bất chấp mọi hoàn cảnh và điều kiện.
Cả ngàn năm với nền kinh tế đảm đang chỉ một đường cày, con trâu đi trước và
người nông dân thì đi sau rốt. Cả mấy trăm năm khăng khăng chỉ với Tứ thư, Ngũ
kinh; chỉ một cách thức tổ chức quyền lực duy nhất, chỉ một giá trị “tuân phục”
duy nhất được đề cao.
Cơ cấu quyền lực một mình “vạn tuế” ấy, văn hóa “tuân phục” nghèo nàn ấy rồi
phải đến lúc đẩy lớp lớp nông dân nghĩa sĩ vào những trận Cần Giuộc liệt oanh
“rơm con cúi”, “ngọn dao phay” mà chống lại những “đạn nhỏ, đạn to”, “tầu thiếc,
tầu đồng”.
Trong một tổ chức công, thời bây giờ, việc đề cao giá trị quyền lực như một
giá trị áp đảo của diện mạo văn hóa (và vì vậy mà hạ thấp những giá trị: chuyên
môn, hiệu quả, chủ động, sáng tạo, trách nhiệm…) sẽ cho ra đời một bộ máy cồng
kềnh, rất kém hiệu quả với những thủ tục nhiêu khê và họp hành bất tận…? Tương
lai nào cho một tổ chức công với diện mạo văn hóa như vậy?
***
Quyền lực nào thì văn hóa ấy. Văn hóa nào thì sức sống ấy. Hy vọng rằng câu chuyện diệt chuột kỳ trước và những điều bàn thêm kỳ này có thể là một giọt nước dưới chân Cầu Giấy thực thà mách bảo đôi điều hữu ích về con sông Tô Lịch "trong xanh".
Hoàng Xuân Tuyền