Châu thụ (Gaultheria fragrantissima Wall.) thuộc họ đỗ quyên (Ericaceae), tên khác là thạch nam, cây tra, lão quan thảo, là một cây bụi cao 1,5-3m, phân cành nhiều. Cành mảnh mọc nằm ngang và xòe rộng, theo hình zíc zắc, màu đỏ nhạt đến đỏ tía, lá mọc so le. Mùa hoa quả: tháng 1-4.
Cây mọc tự nhiên ở vùng núi cao trên 1.500m thuộc các tỉnh Lào Cai (Sapa), Hà Giang (Đồng Văn, Mèo Vạc), Lai Châu (Sìn Hồ), Cao Bằng (đèo Lê A), Vĩnh Phúc (Tam Đảo), Yên Bái (Mù Cang Chải), Quảng Nam (Trà My), Kon Tum (núi Ngọc Linh).
Các bộ phận của cây châu thụ, nhất là lá và vỏ thân chứa tinh dầu nặng hơn nước với hiệu suất 0,6-1,25%. Tinh dầu chứa alcol, ceton, ester và đặc biệt là methyl salicylat với tỷ lệ cao, một hoạt chất có tác dụng sát khuẩn, kích thích, giảm đau, chữa tê thấp, đau lưng, đau dây thần kinh, chân tay nhức mỏi.
Y học hiện đại chỉ dùng tinh dầu châu thụ bằng cách ngâm lá hoặc vỏ thân để tươi trong nước 30o, để yên một đêm cho men tác dụng. Sau đó cất kéo hơi nước lấy tinh dầu. Tinh dầu này được pha chế với liều lượng nhỏ cùng với nhiều vị thuốc khác thành những dạng thuốc dùng xoa bóp như dầu xoa, cao xoa, cao dán. Tinh dầu châu thụ còn là thành phần của thuốc đánh răng và nhiều chế phẩm dùng trừ diệt và xua đuổi côn trùng.
Theo kinh nghiệm dân gian, cả cây châu thụ, trừ rễ, thái nhỏ, nấu với nước cho thật đặc, rồi đợi khi nước ấm, ngâm chân bị đau nhức; đồng thời, lấy khăn bông thấm nước thuốc dùng miết xoa từ đầu gối trở xuống. Ngày làm 2-3 lần. Có thể cho dược liệu đã phơi khô thái nhỏ vào rượu, ngâm trong 15-20 ngày, ngâm càng đặc càng tốt. Dung dịch có mùi thơm mạnh và rất nóng. Khi dùng, lấy bông sạch thấm thuốc xoa đều vào chỗ đau rồi nắn bóp.
DS. Hữu Bảo