Thủy tùng (Glyptostrobus pensilis) là loài cây đặc hữu của Việt Nam và
được xem như là “
hóa thạch sống” của Ngành hạt trần, chúng xuất hiện cách đây
khoảng 10 triệu năm, cùng thời kỳ với Bách xanh cổ. Thủy tùng đang đứng trước
nguy cơ
tuyệt chủng cực cao.
Mới đây, hàng ngàn cây Thủy tùng đã được tiến sỹ Trần Vinh, Phó viện
trưởng Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên
nhân giống thành công
bằng hình thức ghép chồi. Thành công này mở ra hi vọng lớn cho công tác
bảo tồn
và phát triển loài đặc hữu này.
* Nhân giống thành công hàng ngàn cây
Tiến sỹ Trần Vinh cho biết: Đề tài “Nghiên cứu đặc đểm sinh học, sinh thái
và nhân giống, bảo tồn thủy tùng tại Việt Nam” do ông làm chủ nhiệm được thực
hiện từ năm 2007, đến đầu năm 2011 ông đã thành công trong việc nhân giống thủy
tùng bằng cách ghép chồi trên gốc ghép của cây Bụt mọc (Taxodiaceae).
Hiện nay, những cá thể thủy tùng ghép chồi đầu tiên trồng ở môi trường tự
nhiên đều sinh trưởng, phát triển rất tốt: cây cao trên 1,4m, đường kính từ
3-4cm, một số cây đã ra nón (hoa và trái của loài lá kim). Tỷ lệ sống bằng
phương pháp ghép chồi đạt 70%.
Trước đó rất nhiều cá nhân, tổ chức nghiên cứu
khoa học trong và ngoài
nước đã thực hiện nhân giống Thủy tùng bằng phương pháp vô tính: giâm hom, nuôi
cấy mô và ghép chồi. Các phương pháp này đều có thể cho ra rễ hoặc nảy chồi,
nhưng khi đưa ra trồng ở môi trường tự nhiên thì không thành công.
Các nhà khoa học ở Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên cũng
đã thực hiện các phương pháp nhân giống nói trên và cho kết quả như sau: phương
pháp dâm hom đã cho ra rễ với tỷ lệ khoảng 10-30%, nhưng khoảng 2 tháng chuyển
từ bầu thí nghiệm ra trồng ở môi trường tự nhiên thì tỷ lệ chết lên đến trên
99%.
Đối với phương pháp cấy mô, mặc dù đã thành công trong việc tạo chồi,
nhưng việc tạo rễ chỉ đạt tỷ lệ khoảng 23% và cũng bị chết khi trồng ở môi
trường tự nhiên.
Riêng phương pháp ghép chồi, sau khi thất bại trên gốc ghép của cây Samu
(một trong 2 loại cây cùng loài với Thủy tùng), tiến sỹ Trần Vinh đã tìm hiểu và
nhập hạt giống cây Bụt mọc từ Mỹ về ươm, sau đó lấy gốc ghép với chồi Thủy tùng.
Bụt mọc là loại cây có họ hàng gần gũi nhất với Thủy tùng.
Kết quả, cho thấy, chồi ghép Thủy tùng hoàn toàn tương hợp, sinh trưởng và
phát triển tốt trên gốc ghép của cây Bụt mọc. Tại vị trí ghép không có hiện
tượng phình chân voi, sự phát sinh chồi vượt ở phần gốc ghép rất ít.
Sau khi được di thực từ bầu ghép ra môi trường tự nhiên, cây phát triển
còn mạnh hơn. Đến nay đã có hơn 1.000 cây thủy tùng được ghép thành công, một số
được di thực ra trồng ở môi trường tự nhiên.
* Vẫn ngắc ngoải chờ bảo tồn
Thủy tùng còn gọi là thông nước, xuất hiện cách đây khoảng 10 triệu
năm, là loài cây gỗ lớn, cao tới 25m, đường kính nhiều cây trên 1,3m.
Gỗ thủy
tùng có mùi thơm nhẹ, vân gỗ rất đẹp. Thủy tùng được ghi trong sách đỏ Việt Nam
và thế giới thuộc nhóm IA, có giá trị đặc biệt về khoa học, môi trường, đang có
nguy cơ diệt chủng cao.
Theo ghi nhận, hiện trên thế giới chỉ còn tồn tại 2 quần thể thủy tùng mọc
tự nhiên ở
Đắk Lắk với gần 230 cây. Tiến sỹ Vinh và cộng sự cũng đã thực hiện
điều tra, nghiên cứu quá trình sinh trưởng cũng như công tác bảo tồn thủy tùng.
Kết quả cho thấy, các quần thể thủy tùng còn lại tồn tại theo dạng quần
thể nhỏ, mật độ 40-50 cây/1.000m2, nón đực của cây bị rụng trước khi nón cái đến
kỳ thụ phấn, khiến sự giao thoa thụ phấn không thể thực hiện.
Các quần thể thủy tùng ở Đắk Lắk đang bị thoái hóa nghiêm trọng, môi
trường sống bị biến đổi khiến những cá thể thủy tùng còn lại không thể sinh
trưởng, phát triển và đang bị chết dần.
Nguy cơ tuyệt chủng của loài “hóa thạch sống” này càng trầm trọng hơn khi
tin đồn về tác dụng của Thủy tùng trong việc chữa các bệnh nan y như ung thư,
thấp khớp… Rồi lời đồn thổi về tác dụng trấn phong thủy của đồt vật làm bằng gỗ
thủy tùng... đã tạo nên “cơn sốt” săn lùng Thủy tùng.
Có thời điểm người ta chứng kiến hàng ngàn người với máy móc thiết bị
chuyên dụng ngụp lặn ở hồ Ea Ral hàng tháng trời để trục vớt Thủy tùng.
Số gỗ
sau khi trục vớt được các thương lái chờ sẵn trên bờ thu mua với giá cao ngất
ngưởng. Rồi dòng người đổ về các vùng ruộng trũng ở xã Ea Hồ, nơi đang tồn tại
một trong 2 quần thể Thủy tùng để xăm tìm từng mẫu gỗ, nhánh rễ.
Đối với những
cây sống, dù lực lượng kiểm lâm, dân quân tự vệ được bố trí bảo vệ tương đương
với số cây còn sót lại, nhưng hễ sơ sểnh là một vài cá thể Thủy tùng lại “bốc
hơi”.
Những người có trách nhiệm, tỉnh Đắk Lắk và các cơ quan chức năng từ trung
ương đến địa phương cũng đã lập các phương án bảo vệ, bảo tồn. Nhiều hội thảo
khoa học được tổ chức để tìm cách cứu lấy loài “hóa thạch sống” này.
Ủy ban Nhân dân tỉnh Đắk Lắk cũng đã có quyết định thành lập Ban quản lý
Khu bảo tồn loài - sinh cảnh Thủy tùng. Những tưởng sau khi có cơ quan chuyên
trách này, số phận của Thủy tùng sẽ khởi sắc hơn, nhưng đã hơn 1 năm trôi qua
công tác bảo tồn vẫn không hề có chuyển biến.
Một dự án bảo tồn bài bản như lời hứa hẹn vẫn “bóng chim tăm cá.”
Theo tìm hiểu, một trong những nguyên nhân của tình trạng
nói trên là do cơ quan quản lý cấp tỉnh và cấp huyện bất đồng quan điểm trong
việc chọn giám đốc cho khu bảo tồn.
Việc bảo tồn Thủy tùng ngoài công tác bảo vệ, tạo vùng sinh cảnh cho các
quần thể tự nhiên còn cần được nhân giống và trồng ra môi trường tự nhiên.
Theo Tiến sỹ Trần Vinh, với thành công trong ghép chồi Thủy tùng, thì việc
tạo ra các quần thể Thủy tùng nhân tạo là không khó. Với các quần thể đủ lớn
cùng với sinh cảnh phù hợp, Thủy tùng hoàn toàn có khả năng tự thụ phấn, sinh
sản bằng hạt. Khi đó công tác bảo tổn loài “hóa thạch sống” này khồng còn là vấn
đề nan giải.
Tuy nhiên, vấn đề nan giải nhất hiện nay là cần có một đề tài cấp nhà
nước, một dự án đủ lớn cả về tài chính lẫn khoa học kỹ thuật mới có thể cứu vãn
được thủy tùng trước nguy cơ tuyệt chủng.
Với tiến độ như hiện nay, có khi đến
lúc có được một dự án bài bản thì đến cả việc tìm chồi Thủy tùng để ghép cũng
còn khó./.