Độc đáo nghề đúc nhẫn “trống - mái” của người Chu Ru

Công đoạn làm Srí thơ sơ nhưng tỉ mẩn, cầu kỳ

Trong ngôn ngữ tộc người Chu Ru, từ “Srí K’may” có nghĩa là chiếc nhẫn dành cho nữ giới, còn “Srí L’cay” là chiếc nhẫn dành cho nam giới. Để đúc được một cặp Srí K’may và Srí L’cay, nghệ nhân phải thực hiện nhiều thao tác, nhiều công đoạn tỉ mẩn, cầu kỳ. Do đó, không phải ai cũng làm được. Trong số hàng chục ngàn người dân Chu Ru suốt mấy thập niên qua, hiện chỉ còn duy nhất anh Ya Tuất là giữ được bí quyết nghề kim hoàn của tiền nhân. Và mới đây có thêm Ya Thương - con trai anh, Ya Tỷ - em trai anh và con trai của Ya Tỷ. Đó là một tín hiệu đáng mừng.

Nguyên liệu chính để tạo khuôn đúc là loại sáp ong tốt. Thứ nữa là đất sét và... phân trâu. Đầu tiên, nghệ nhân dùng sáp ong nấu chảy, lấy dùi gỗ nhúng vào sáp nóng, để nguội sẽ cho ra một ống sáp tròn. Tùy theo kích thước của ngón tay mà nghệ nhân cắt thành những chiếc khoen tròn lớn hay nhỏ. Tiếp đến, phần hoa văn trên nhẫn được nghệ nhân vê từ sáp ong, cứ ba sợi sáp tạo nên một viền hoa văn. Cuống nhẫn cũng được làm từ sáp, dài khoảng 2cm, bên trên có gắn chiếc phễu bằng lá dứa để rót bạc.

Tạo dáng cho nhẫn sáp xong, nghệ nhân đem chúng nhúng đều vào dung dịch phân trâu trộn lẫn với đất sét, rồi đưa đi phơi nắng chừng nửa ngày đến một ngày cho khô hoàn toàn. Kế theo, nghệ nhân mang khuôn sáp đã phơi khô nung trên than lửa, sáp ong nóng chảy, phần dung dịch phân trâu đất sét còn lại sẽ tạo thành một khuôn âm bản. Sau đó đem bạc nấu chảy đổ vào khuôn, chiếc nhẫn hình thành. Lập tức khuôn nhẫn được nghệ nhân gắp ra cho ngay vào tô nước lã để sẵn, chờ lớp phân trâu đất sét tan hết, nghệ nhân sẽ mang nhẫn bỏ vào nồi nước bồ kết rừng đang đun sôi nấu thêm vài phút.

Không chỉ cầu kỳ trong công đoạn chế tác, nghề đúc nhẫn bạc của người Chu Ru còn có nhiều quy định khá đặc biệt. Anh Ya Tuất chia sẻ: “Nghề đúc Srí khó nhất là khâu làm khuôn. Cả cái công việc trộn phân trâu với đất sét cũng khó. Phân trâu phải lấy của con trâu đực ba tuổi vào lúc mặt trời mới ló ở đằng đông. Còn đất sét cũng phải lấy ở một nơi bí mật trong rừng, chỉ nghệ nhân làm nhẫn biết. Như vậy mới cho ra một hỗn hợp không cháy trong độ nóng làm chảy bạc. Củi đốt là một loại cây rừng có tên Kasiu, nếu đốt bằng các loại củi khác nhẫn sẽ bị nứt, gãy. Trước khi đúc nhẫn, nghệ nhân phải giữ cơ thể thanh tịnh; 4h sáng bắt đầu nấu bạc, đúc nhẫn đến 8h sáng công đoạn cuối cùng phải được hoàn tất”.

Anh Ya Tuất nói thêm, học nghề đúc nhẫn là con mắt phải tinh, cái đầu phải sáng và cái tay phải lanh. Ông Ya Tiêng - cha của anh Ya Tuất - nói thêm: “Nghề làm nhẫn bạc tuy không phải là nghề làm ra nhiều tiền, nhưng nó là cái nghề truyền thống của người Chu Ru mình. Không thể bỏ nghề của ông bà được”.

Theo quan niệm của người Chu Ru, chiếc nhẫn bạc luôn đem lại nhiều niềm vui, may mắn, nên trong các dịp hội hè, lễ tết, người Chu Ru thường mang Srí K’may, Srí L’cay tặng nhau làm kỷ niệm, như một lời chúc phúc đến người thân, bạn bè. Đặc biệt, với những chàng trai, cô gái trẻ Chu Ru, chiếc nhẫn bạc không chỉ đơn thuần là đồ trang sức, của hồi môn quý giá, mà nó còn là một tín vật thiêng liêng, biểu trưng cho lời hẹn ước đôi lứa.

Cô nàng thích anh chàng ư? Mang Srí đến tặng chàng. Nếu chàng không ưng cái bụng thì đem trả. Nhưng cô nàng vẫn thích chàng trai thì sao? Bảy ngày sau, tiếp tục mang Srí đến tặng. Lặp lại ba lần như thế, nếu bảy ngày sau lần tặng thứ ba không thấy chàng trả lại nữa, cô nàng có thể yên tâm nhờ ông cậu đến đánh tiếng cùng gia đình chàng trai.

Thường thì một đám cưới của người Chu Ru phải có nhẫn cho đứa con trai chồng, đứa con gái vợ mới thành đám cưới; rồi nhẫn đeo tặng cho họ hàng nhà trai và cả nhà gái nữa. Khi trao nhẫn cho nhau, nữ trao cho nam trước, nam trao cho nữ sau. Đeo xong hai cái nhẫn đó được đưa lại cho mẹ chồng cất giữ ở một nơi bí mật trong nhà, nhỡ khi vợ chồng không hạnh phúc, gia đình, dòng họ sẽ đưa Srí K’may và Srí L’cay ra làm bảo chứng để phân xử. Nếu Srí được trả lại thì người bạc tình phải chấp nhận đền trâu, có khi là trâu trắng. Tuy nhiên, điều này rất hiếm xảy ra với người Chu Ru - một khi Srí K’may và Srí L’cay đã lồng ngón tay nhau...

Nguyễn Thành Đồng