Hiện nay, thực trạng ký sinh trùng sốt rét Plasmodium falciparum kháng thuốc xuất hiện ở một số địa phương đã gây nên khó khăn về kỹ thuật dẫn đến sự thất bại trong công tác điều trị và người bệnh rất dễ có nguy cơ bị sốt rét ác tính với hậu quả tử vong. Vậy phải xử trí như thế nào để khắc phục?
Xác định điều trị thất bại
Trước tiên phải xác định được việc điều trị thất bại sớm và điều trị thất bại muộn theo phân loại đáp ứng điều trị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO).
Điều trị thất bại sớm: Được xác định khi người bệnh có 1 trong 4 biểu hiện như: (i) bệnh nhân phát triển các dấu hiệu nguy hiểm hoặc có tình trạng sốt rét nặng xảy ra vào các ngày D1, D2 hoặc D3 trước ngày điều trị D0 bằng loại thuốc đang sử dụng, đồng thời kèm theo kết quả xét nghiệm máu vẫn có ký sinh trùng sốt rét; (ii) mật độ ký sinh trùng sốt rét ở ngày D2 cao hơn ngày D0 ngay cả khi bệnh nhân không bị sốt; (iii) bệnh nhân còn ký sinh trùng sốt rét khi xét nghiệm máu vào ngày D3 và nhiệt độ đo ở nách có dấu hiệu sốt từ 37,5oC trở lên; (iv) mật độ ký sinh trùng sốt rét khi xét nghiệm máu bệnh nhân ở ngày D3 có số lượng từ 25% trở lên so với mật độ ký sinh trùng sốt rét ngày D0.
Lấy lam máu tìm ký sinh trùng sốt rét.
Điều trị thất bại muộn: Được xác định căn cứ vào triệu chứng lâm sàng và kết quả xét nghiệm ký sinh trùng sốt rét. Về triệu chứng lâm sàng; bệnh nhân xuất hiện dấu hiệu sốt rét nặng, nguy hiểm và có ký sinh trùng sốt rét giống ngày D0 bất cứ ngày nào từ ngày D4 đến ngày D28, thậm chí đến ngày D42 mà trước đó không có dấu hiệu của điều trị thất bại sớm hoặc có ký sinh trùng sốt rét bất cứ ngày nào từ ngày D4 đến ngày D28, thậm chí đến ngày D42 và có sốt với nhiệt độ đo được ở nách từ 37,5oC trở lên mà trước đó không có dấu hiệu của điều trị thất bại sớm. Về kết quả xét nghiệm ký sinh trùng; bệnh nhân xuất hiện trở lại ký sinh trùng sốt rét từ ngày D7 đến ngày D28, thậm chí đến ngày D42, không bị sốt với nhiệt độ đo ở nách dưới 37,5oC mà trước đó không có dấu hiệu của điều trị thất bại sớm hay thất bại muộn về mặt lâm sàng. Nếu kết quả xét nghiệm máu chỉ có thể giao bào mà bệnh nhân không sốt thì không phải là điều trị thất bại, trường hợp này cần sử dụng thuốc primaquin để diệt giao bào chống lây lan.
Như vậy, muốn xác định việc điều trị thất bại như đã nêu ở trên, cơ sở y tế phải theo dõi bệnh nhân trên lâm sàng và theo dõi ký sinh trùng sốt rét qua kết quả xét nghiệm trong quá trình điều trị. Bệnh nhân chỉ được xác định điều trị khỏi bệnh khi hết triệu chứng lâm sàng và sạch ký sinh trùng sốt rét sau 3 ngày điều trị (ngày D3) và không có ký sinh trùng sốt rét trong suốt thời gian điều trị tính đến ngày D28, thậm chí đến ngày D42.
Theo dõi lâm sàng: Nếu bệnh có diễn biến nặng hơn hoặc trong 3 ngày điều trị mà bệnh nhân vẫn sốt hay tình trạng bệnh xấu đi và còn ký sinh trùng sốt rét trên lam máu xét nghiệm thì phải thay thuốc sốt rét khác có hiệu lực cao hơn với thuốc điều trị thay thế. Nếu bệnh diễn biến nặng hơn hoặc trong 3 ngày điều trị mà bệnh nhân vẫn sốt hay tình trạng bệnh xấu đi và không còn ký sinh trùng sốt rét trên lam máu xét nghiệm thì tìm nguyên nhân khác. Nếu bệnh nhân bị nôn trong vòng 30 phút sau khi uống thuốc thì phải cho uống liều thuốc khác thay thế. Căn dặn bệnh nhân hoặc người nhà bệnh nhân cần nhanh chóng đến cơ sở y tế nơi gần nhất nếu tình trạng bệnh lý không thuyên giảm sau 3 ngày điều trị.
Theo dõi ký sinh trùng sốt rét: Nếu bệnh diễn biến nặng hơn, phải xét nghiệm lam máu để kiểm tra. Điều cần lưu ý là tất cả các trường hợp điều trị thất bại phải lấy lam máu để xét nghiệm lại tìm ký sinh trùng sốt rét. Sau khi bệnh nhân đã điều trị 02đủ liều thuốc quy định cũng cần lấy lam máu để kiểm tra, nếu kết quả âm tính mới cho xuất viện.
TTƯT.BS. NGUYỄN VÕ HINH