Theo y học cổ truyền, bộ phận dùng làm thuốc của cây tổ kiến là thân củ, thân phình thành củ do kiến đục làm tổ, tạo thành hốc, lỗ. Thu hái quanh năm, tốt nhất vào mùa thu, chỉ lấy những củ to, đem về, cắt bỏ gốc và rễ, cạo sạch vỏ ngoài, bổ đôi, rũ hết kiến và tạp chất bên trong, thái lát mỏng, rồi phơi hoặc sấy khô. Khi dùng, để sống hoặc sao vàng. Tác dụng lợi tiểu, tiêu viêm kháng sinh, sát trùng.
Cây tổ kiến còn có tên là bí kỳ nam, trái bí kỳ nam, kỳ nam kiến. Là loại cây có củ tự nhiên, mọc hoang ở rừng thứ sinh, trên những cây gỗ to chỉ có ở miền Nam và các tỉnh Tây Nguyên. Cây sống hoàn toàn phụ sinh, thân biến dạng thành củ. Phía dưới củ mọc ra những rễ nhỏ và phía trên mang cành lá, cành ngắn mập, màu nâu. Lá mọc đối phiến dày và dai hình trái xoan hoặc bầu dục, dài 6-9cm, rộng 2,5-6cm, gốc thuôn, đầu tù, hai mặt nhẵn, mặt trên sẫm bóng, mặt dưới nhạt. Hoa nhỏ mọc ở kẽ lá, màu trắng, bầu hai ô. Quả hình trứng có đài tồn tại, khi chín màu đỏ da cam, chứa hai hạt. Mùa hoa quả từ tháng 11 đến tháng 1.
Một số bài thuốc thường dùng
- Hỗ trợ điều trị viêm gan, vàng da: Cây tổ kiến 80g, hạ khô thảo, chó đẻ, hậu phác nam, mỗi vị 20g sắc uống. Hoặc cây tổ kiến 40g, thảo quyết minh 10g, áctisô 20g, nhân trần 15g cho 500ml nước vào sắc còn 100ml, chia 2 lần uống trước 2 bữa ăn khoảng 1 giờ. Uống liên tục 10 -15 ngày. Hoặc cây tổ kiến 20g, thảo quyết minh 10g, nhân trần 15g, actisô 20g. Tất cả thái nhỏ, phơi khô, cho vào ấm đổ 700ml nước sắc còn 250ml nước, chia 2 lần uống trong ngày. Uống trước 2 bữa ăn khoảng 1 giờ. Uống liên tục 10 -15 ngày.
- Trị đau nhức xương do thay đổi thời tiết: Cây tổ kiến, ngũ gia bì 30g, rễ vú bò, xuyên tiêu, mỗi vị 20g, ngâm rượu 40 độ (đổ ngập thuốc) mỗi ngày lắc 1 lần cho đều, ngâm khoảng 1 tuần, ngày dùng 2 lần trước bữa ăn, mỗi lần 1 chén con. 10 ngày 1 liệu trình. Hoặc cây tổ kiến 40g, bổ cốt toái 30g, rễ trứng cuốc, rễ trinh nữ, mỗi vị 20g, cho 500ml nước vào sắc còn 100ml, chia 2 lần uống trước 2 bữa ăn khoảng 1 giờ. Uống liên tục 10-15 ngày.
- Chữa đau bụng do lạnh: Cây tổ kiến 60g đổ 3 bát nước sắc cô đặc, lấy 1/2 bát nước thuốc, chia 2 lần uống cách nhau 1 giờ. Dùng liền 3 ngày.
Lương y Hữu Đức
Theo kinh nghiệm của đồng bào Êđê ở Tây Nguyên, cây tổ kiến được dùng làm thuốc chữa bệnh gan, vàng da, bệnh của phụ nữ sau khi đẻ. Mỗi lần lấy 30-50g dược liệu, sắc với 400ml nước còn 100ml, uống làm hai lần trong ngày. 10 ngày 1 liệu trình. Tùy từng cơ địa có thể gia giảm thêm vị thuốc. Bà con cũng một vài lát cây tổ kiến đem giã nhỏ, hấp với đường cho trẻ uống để chữa ho.