Dâm dương hoắc (Herba Epimedii), còn gọi là tiêu linh tỳ. Đây là vị thuốc được y học phương đông sử dụng để điều trị liệu nhiều bệnh từ lâu đời. Trong Bản kinh, dâm dương hoắc là vị thuốc được ghi đầu tiên. Bộ phận dùng làm thuốc của cây dâm dương hoắc chủ yếu là lá và thân, cành của nhiều loại cây dâm dương hoắc thuộc chi Epimadium, như dâm dương hoắc lá to (Epimedium macranthum Morr et Decne), hay dâm dương hoắc lá mác Epimedium Sagitatum (Sieb et Zucc) Maxim (E.Sinense Sieb. Ex Hance), hoặc dâm dương hoắc lá hình tim (Epimedium brevicornu Maxim) đều thuộc họ hoàng liên gai (Berberidaceae).
Về thành phần hóa học
Dâm dương hoắc có các chất chủ yếu như: icarilin, benzene, sterol, tannin, acid palmitic, acid linolenic, acid oleic, vitamin E.
Theo Đông y, dâm dương hoắc có vị cay, ngọt, tính ôn, quy vào các kinh can, thận. Nhiều tài liệu y học phương đông khác nhau cũng nhận thấy như sách Bản kinh nói là cay, hàn. Sách Dược tính bản thảo nói: ngọt, bình. Sách Độc bản thảo: ôn. Sách Trấn nam bản thảo: nhập can, thận. Sách Bản thảo cương mục: nhập thủ quyết âm, túc thiếu dương, quyết ấm. Tác dụng bổ thận tráng dương, khu phong trừ thấp, chủ trị chứng liệt dương, vô sinh, phong hàn thấp tý, bán thân bất toại. Trong sách Bản kinh viết: chủ âm nuy tuyệt thương, cân trung thống, lợi tiểu tiện, ích khí lực, cường chí. Sách Danh y biệt lục: kiện cân cốt, tiêu hoa lịch, hạ bộ hữu sang... trương phu cửu phục, linh nhân vô tử (ý nói dùng thuốc lâu ngày thì không có con). Sách Nhật hoa tử bản thảo nói: trị phong lãnh lão khí, bổ yêu tất cường tâm lực, trượng phu tuyệt dương bất khởi, nữ nhân tuyệt âm vô tử, gân cốt trung giật, chân tay tê dại...
Nghiên cứu dược lý hiện đại
Thí nghiệm trên súc vật như cho chó đực uống cao dâm dương hoắc thấy kích thích làm cho chó xuất tinh (như vậy trong lĩnh vực này cho thấy thuốc dâm dương hoắc có tác dụng như kích thích tố nam). Nhưng tác dụng này thấy ở lá và rễ dâm dương hoắc là mạnh nhất, còn ở quả thì yếu hơn, hay thân cây lại kém.
Dâm dương hoắc có tác dụng làm hạ áp, tăng lưu lượng máu cho động mạch vành, làm giãn mạch ngoại vi, tăng lưu lượng máu đầu chi, cải thiện vi tuần hoàn, làm giãn mạch máu não, và tăng lưu lượng máu não, tác dụng làm hạ lipid máu và đường huyết, tác dụng kháng virut bại liệt. Thuốc còn tác dụng tăng cường chức năng miễn dịch của cơ thể và tác dụng song phương điều tiết. Có tác dụng kháng khuẩn chống viêm như làm ức chế đối với tụ cầu khuẩn, tụ cầu vàng, phế cầu khuẩn. Dung dịch dâm dương hoắc 1% có tác dụng ức chế trực khuẩn lao. Khi dùng lượng thuốc dâm dương hoắc ít thì tác dụng lợi tiểu, nếu dùng lượng nhiều thì tác dụng ngược lại tức chống lợi tiểu. Ngoài ra, thuốc còn tác dụng giảm ho hóa đàm, bình suyễn và an thần rõ rệt.
Một số bài thuốc có dùng dâm dương hoắc
Trị chứng thận hư dương nuy (gồm liệt dương, di tinh, tảo tiết, phụ nữ vô sinh), chọn một trong các phương sau:
Dâm dương hoắc 40g, ngâm với 500ml rượu nếp hay rượu gạo tẻ để sau 20 ngày là có thể lấy ra dùng. Mỗi lần uống 10-20ml vào trước bữa ăn, ngày uống 2-3 lần.
Nếu không có rượu thì ngâm trong cồn với tỷ lệ 20% dâm dương hoắc trong 20 ngày hãy sử dụng. Mỗi lần uống 5ml, ngày uống 3 lần trước bữa ăn.
Trị tăng huyết áp, dùng phương Nhị tiên thang đối với thể âm dương lưỡng hư gồm: tiên mao 16g, tiên linh tỳ 16g, đương quy 12g, ba kích 12g, hoàng bá 12g, tri mẫu 12g, tất cả sắc uống ngày 1 thang, chia 2-3 lần (đây là phương sử dụng tốt có kết quả lâu dài cho người tăng huyết áp thời tiền mãn kinh).
Trị bệnh động mạch vành: Uống viên cao dâm dương hoắc ngày uống 2 lần, mỗi lần 4-6 viên (mỗi viên thuốc này tương đương với 2,7g dâm dương hoắc sống), cần uống 1 tháng liền.
Trị chứng giảm bạch cầu: Dùng lá dâm dương hoắc tán nhỏ pha nước thành trà, uống mỗi ngày 15g lá sống. Một liệu trình từ 30-45 ngày.
Trị viêm cơ tim do virut: Sử dụng cao dâm dương hoắc hoặc uống ngày 7-10 viên, như vậy là mỗi ngày cần uống tương đương từ 189-270g dâm dương hoắc sống.
Ngoài ra, còn nhiều phương trị liệu từ dâm dương hoắc như chữa viêm phế quản mạn, chữa suy nhược thần kinh...
Liều dùng dâm dương hoắc trung bình từ 8-15g khô cho 1 thang thuốc sắc hay ngâm rượu.
Lưu ý: Do tính chất thuốc táo dễ làm tổn thương đến chân âm nên không sử dụng cho những người bệnh có âm hư hỏa vượng hay tính dục mạnh. Tác dụng phụ của thuốc có thể gây ra ở một số người như váng đầu, nôn, mồm khô, chảy máu mũi...
Theo Suckhoedoisong