Nhân sâm: Tốt nhưng không phải ai cũng nên dùng

Nhân sâm tốt ra sao?

Theo Đại tá, ThS Hoàng Khánh Toàn, Chủ nhiệm khoa Y học cổ truyền, BV Trung ương Quân đội 108, nhân sâm còn có tên là viên sâm, dã nhân sâm. Thuộc họ Ngũ gia bì.

Cây nhân sâm sống lâu năm, cao khoảng 0,6 m, rễ mẫm thành củ to, lá mọc vòng, có cuống dài, lá kép gồm nhiều lá chét mọc thành hình chân vịt. Bắt đầu từ năm thứ 3, cây nhâm sâm mới cho hoa, kết quả. Hoa xuất hiện vào mùa hè, tự hình tán mọc ở đầu cành, màu xanh nhạt, 5 cánh hoa, 5 nhị. Quả dẹt, to bằng hạt đậu xanh, khi chín có màu đỏ, trong chứa 2 hạt.

Cây mọc hoang và được trồng ở Trung Quốc, Triều Tiên, vùng Viễn Đông của Liên Xô, còn được trồng ở Nhật Bản, Mỹ nhưng nổi tiếng vẫn là sâm Triều Tiên và Trung Quốc. Riêng hai tỉnh Liêu Ninh và Cát Lâm (miền Đông Bắc Trung Quốc) sản lượng cao nhất. Tại Việt Nam tuy đã có thí nghiệm trồng bằng hạt và mầm do Triều Tiên, Liên Xô và Trung Quốc giúp nhưng chưa thành công.

Nhân sâm ít nhất phải 6 năm mới tích lũy được hết các dưỡng chất, càng lâu năm càng quý hiếm nên có giá khá đắt, từ 7 triệu/củ trở lên. Ngược lại, nhân sâm dưới một tuổi có giá rất rẻ. Người ta có thể đoán tuổi bằng các đốt ở cổ sâm, mỗi đốt là một tuổi. 

BS Hoàng Khánh Toàn cho biết, nhân sâm là một vị thuốc cổ truyền trong Đông y và đứng đầu trong các vị thuốc bổ, theo thứ tự Sâm, Nhung, Quế, Phụ. Thành phần chủ yếu của nhân sâm gồm saponin triterpenoid tetracyclic, nhóm dammaran (gọi chung là ginsenosid), có tới gần 30 saponin khác nhau.

Theo tài liệu cổ, nhân sâm vị ngọt, hơi đắng, tính ôn (lá có vị đắng hơi ngọt) bổ 5 tạng (tâm, can, tỳ, phế, thận). Chúng có tác dụng đại bổ nguyên khí, ích huyết sinh tân, định thần, ích trí, dùng chữa phế hư sinh ho suyễn, tỳ hư sinh tiết tả, vị hư sinh nôn mửa, bệnh lâu ngày khí hư, sợ hãi, tiêu khát.

Đồng quan điểm, PGS.TS Trần Đáng, Chủ tịch Hiệp hội Thực phẩm chức năng Việt Nam cũng cho rằng nhân sâm được xếp vào hàng đại bổ, giúp phục hồi các chức năng của cơ thể một cách toàn diện. Vị thuốc này tác dụng hiệu quả đặc biệt với những người bị suy nhược cơ thể, ăn uống kém. Ngoài ra, nhân sâm có khả năng chống lão hóa các tế bào, làm tăng nhanh quá trình tổng hợp protein của các tế bào mới.

Ai không được phép dùng?

Theo PGS Trần Đáng, nhiều người nghĩ rằng nhân sâm là thuốc bổ, dùng càng nhiều càng tốt nên đã sử dụng một cách tùy tiện. Sai lầm này có thể đưa đến nhiều hậu quả nguy hiểm.

Cũng như các vị thuốc khác, nhân sâm cũng cấm chỉ định với một số đối tượng, bao gồm những người viêm đại tràng mãn tính thể hư hàn, đau bụng, sôi bụng, quặn bụng, đi ngoài, phân sống nát.

BS Toàn cho biết thêm y học xưa từng ghi nhận một trường hợp tắc tử do uống sâm khi bị đau bụng. Do đó, những trường hợp đau bụng, đặc biệt tiêu chảy mà uống sâm rất nguy hiểm.

Bệnh nhân xơ gan kèm chảy máu đường ruột dùng sâm không những không khỏi mà còn có thể khiến bệnh trở nên nguy hiểm hơn.

Ngoài ra, bệnh nhân cao huyết áp cũng được khuyến cáo thận trọng khi dùng sâm bởi vị thuốc này khiến huyết áp sẽ tăng lên nhanh chóng trước khi hạ xuống. Nếu huyết áp qua ngưỡng an toàn có thể gây ra các tai biến nguy hiểm. Vì vậy, các chuyên gia khuyến cáo thêm bà bầu trước khi lâm bồn không được dùng sâm.

Vẫn theo PGS Trần Đáng, trẻ em dưới 13 tuổi không nên dùng sâm bởi dưới tác dụng của sâm có thể khiến các em phát dục sớm.

Người già là đối tượng được khuyến khích dùng vị thuốc này nhiều nhất song chỉ nên sử dụng với một liều lượng vừa phải theo hướng dẫn của các bác sĩ để tránh ngộ độc, nguy hiểm ảnh hưởng tới tính mạng.

Theo BS Toàn, nhân sâm là một vị thuốc bổ nên dần dần một số vị thuốc có tác dụng bổ cũng được gọi là sâm, gây nhầm lẫn. Ví dụ: đảng sâm - được xem là có thể thay thế nhân sâm nhưng giá rẻ hơn rất nhiều, sâm bố chính - có rễ giống hình người, dễ nhầm với nhân sâm, thổ ly cao sâm, huyền sâm, sa sâm…

Ngoài ra, trên thị trường vị thuốc này cũng bị làm giả, gây ảnh hưởng đến sức khỏe người tiêu dùng. Theo PGS Trần Đáng, thuốc càng đắt càng dễ làm giả, do đó chúng ta phải sử dụng cẩn thận để tránh tiền mất tật mang.